“ไม้สัก” พืชเศรษฐกิจที่ใช้แทนส่วยทองคำ และที่มาของการตั้ง “กรมป่าไม้”

ซุงไม้สักที่มัดเป็นแพล่องลงมาตามแม่น้ำ (ภาพจาก “Twentieth Century Impressions of Siam”)

18 กันยายน พ.ศ. 2439 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ทรงสถาปนา “กรมป่าไม้” โดยให้อยู่ในสังกัดกระทรวงมหาดไทย ปัจจัยสำคัญที่นำไปสู่การตั้งกรมป่าไม้ เกี่ยวข้องกับ “ไม้สัก” ซึ่งเป็นสินค้าสำคัญของไทยมาแต่อดีต

ปัจจุบันไม้สักคือหนึ่งวัตถุดิบชั้นดีในการทำเฟอร์นิเจอร์ หรือวัสดุอุตสาหกรรมอื่น ในแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติฉบับแรกๆ ไม้สักคือหนึ่งในสินค้าส่งออกที่สร้างรายได้หลักให้ประเทศ จนแบบเรียนยุคหนึ่งเขียนว่า “สินค้าสำคัญของไทยได้แก่ ข้าว ไม้สัก ยางพารา และดีบุก”  

แล้วถ้ามองย้อนไปในประวัติศาสตร์ไทย บทบาทของไม้สักเป็นอย่างไร

ข้อมูลที่ ดร.สุรีย์ ภูมิภมร ค้นคว้าและเรียบเรียงเกี่ยวกับต้นไม้ต่างๆ รวมทั้งต้นสัก ไว้ใน “พรรณพืชในประวัติศาสตร์ไทย” มีข้อมูลของต้นสักหรือไม้สัก ในแต่สมัยสุโขทัยจนถึงยุตรัตนโกสินทร์ สรุปได้ดังนี้

เริ่มจากสมัยสุโขทัย ต้นสักที่ปลูกได้ทั่วไปในไทยรวมถึงสุโขทัย แต่ศิลาจารึกสุโขทัยกลับบันทึกถึงต้นไม้อื่นส่วนใหญ่เป็นต้นโพธิ์ แลไม้ผลต่างๆ มีเพียงศิลาจารึกวัดเสมา สุโขทัย ที่บาทหลวงสมิธค้นพบ กล่าวถึงไม้สักไว้ตอนหนึ่งว่า “ต้องการไม้สักตำลึงหนึ่งเพื่อบูชาครู” นอกจากนี้ก็พบไม้สักในรายการเครื่องราชบรรณาการที่ส่งไปประเทศจีน

ในสมัยอยุธยา กลับเป็นยุคทองของไม้ฝาง โดยลูกค้าสำคัญในเวลานั้นคือญี่ปุ่น ที่ใช้ไม้ฝางทำเฟอร์นิเจอร์และสีย้อมผ้าไหม รายงานของแคมป์เฟอร์บันทึกเกี่ยวกับไม้ฝางว่า โกดังสินค้าของชาวดัชต์มีแต่ไม้ฝางกองอยู่มาก ในช่วงนั้นตลาดมีความต้องการไม้ฝางมาก แม้ในยุโรปก็มีการใช้ไม้สักทำเฟอร์นิเจอร์แล้ว แต่การส่งออกไม้สักของอยุธยามีน้อยมาก

การค้าไม้สักเริ่มเฟื่องฟูในสมัยกรุงธนบุรี มีคนพม่าเข้ามาทำไม้ในภาคเหนือของไทย โดยได้รับอนุญาตจากเจ้าครองนคร เนื่องจากประเทศพม่าปิดป่าไม้สัก ในช่วงนี้เองที่ฝรั่งจากพม่าและอินเดียได้เข้ามาทําไม้ในเมืองไทย แต่คนยุโรปก็ยังรู้จักเฉพาะไม้สักอินเดีย การทําไม้สักในยุคนี้มีข้อจํากัดและระเบียบที่ยุ่งยากจากฝ่ายรัฐบาลและเจ้าครองนคร เริ่มต้นการทําไม้สักฝรั่งจึงว่าจ้างคนจีน คนพม่า และคนเหนือมาช่วยในการดําเนินงานแทน

ต้นกรุงรัตนโกสินทร์ การทําไม้สักยังคงอยู่ในมือของคนจีนและคนพม่า ธุรกิจการค้าไม้สักเป็นของคนจีน ส่วนการทําไม้ การชักลากไม้ เป็นของคนพม่า โดยในปี 2326 การค้าขายไม้สักของไทยมีมูลค่าปีละไม่เกิน 630,000 บาท เพราะเทคโนโลยีที่ใช้ยังล้าสมัย เงินทุนมีจํากัด และยังไม่มีการส่งออก

ต่อมาไม้สักมีราคาสูงขึ้น บริษัทยุโรปจึงสนใจที่จะทําไม้เสียเอง จนบางครั้งเกิดการแย่งป่าสัมปทาน ต้องแบ่งป่าสัมปทานให้เล็กลง จนสร้างปัญหาให้แก่ผู้ได้รับสัมปทาน ขณะที่ผู้ได้รับสัมปทานก็ทําไม้เกินกําลังผลิตของป่า มีการตัดไม้ออกมากจนยากที่ผู้ครองนครจะควบคุมได้ ปี 2372 จดหมายเหตุฉบับที่ 1/1191 ระบุว่า ได้ตั้งให้ขุนจําเริญรักษาเป็นเจ้าภาษีไม้ขอนสัก แต่ได้ครอบคลุมถึงไม้ตะแบก ตะเคียน ยาง และไม้อุโลกด้วย

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ปี 2388 หัวเมืองฝ่ายเหนือส่งไม้สักเป็นส่วยแทนทองคําให้แก่กรุงเทพมหานคร นับว่าไม้สักมีคุณค่าสูงขึ้นมาก นอกจากนี้จดหมายเหตุ ฉบับที่ 16/1204 มีบันทึกเรื่องการติดสินบนเจ้าพนักงานของฝรั่งที่เมาะลําเลิง เพื่อขอตัดไม้ขอนสักที่อยู่ปลายเขตแดนเมืองเชียง ใหม่ เมืองลําพูน เมืองตาก และเมืองระแหง

ในเวลานั้นป่าส่วนใหญ่ที่ได้มีการทําไม้เป็นป่าของเจ้าครองนคร เช่น เจ้าทิพไกสร เป็นเจ้าของป่าเมืองปายและป่าแม่ฮ่องสอน เจ้ามะโหตรประเทศ เป็นเจ้าของป่าขุนยวมและป่าเมืองยวม พระเจ้าอินทวิชยานนท์ เป็นของป่าแม่แหยะ ป่าท่าตาฝัง และป่าท่าสองยาง ใครที่เข้าไปตัดไม้ในเขตป่าเหล่านี้จะต้องจ่ายเงินค่าตอต้นละ 3-5 รูปี (การทํากิจกรรมไม้ในช่วงนั้นจะจ่ายเงินอินเดีย) หากเจ้าของป่ามีอันเป็นไป ก็จะตกเป็นของลูกหลาน

การขออนุญาตทําไม้สักนั้น ผู้ขออนุญาตจะติดต่อกับเจ้าของป่า หากตกลงกันได้ก็ทำหนังสือสัญญาไว้ในใบลาน สัญญาทําไม้จะระบุพื้นที่ที่ให้ทําไม้เท่านั้น มิได้ระบุปริมาณไม้สักที่จะอนุญาตให้ตัด ผู้รับอนุญาตจึงพยายามที่จะกอบโกยผลประโยชน์กันอย่างเต็มที่ ส่วนการชําระเงินค่าตอของการทําสัมปทาน เงินที่ได้จะแบ่งเป็น 3 ส่วน คือ เจ้าครองนครได้ส่วนหนึ่ง, เจ้าของป่าได้อีกส่วนหนึ่ง และเจ้าพนักงานที่ไปเก็บเงินค่าตออีกส่วนหนึ่ง

รูปแบบของการเก็บค่าตอยังคงถือปฏิบัติเรื่อยมา จนปี 2416 มีการปรับปรุงค่าตอเสียใหม่ เมื่อพระนริทราชเสนี ข้าหลวงเมืองเชียงใหม่ขอขึ้นค่าตอเพื่อมอบให้แก่รัฐบาลกลาง เช่น ที่ป่าแม่ยวมจะมีขึ้นอีก 3 สลึง ส่วนป่าแม่ปาย, ป่าท่าตาฝัง, ป่าท่าสองยาง และป่าแม่เมยให้ขึ้นอีก 2 รูปี

หลังจากนั้นมา รัฐบาลกลางที่กรุงเทพฯ ก็ค่อยๆ เข้ามามีบทบทาทในการทำป่าไม้มากขึ้น

ปี 2417 มีการตราพระราชบัญญัติรักษาเมือง จ.ศ. 1236 ว่าด้วยการอนุญาตทําป่าไม้สัก ในปีเดียวกันนั้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวให้ตราพระบรมราชโองการว่า ด้วยการภาษีไม้ขอนสักและไม้กระยาเลย จ.ศ. 1236 ว่าด้วยการออกอนุญาตไม้และจัดเก็บภาษีให้ได้ระเบียบและมาตรฐานเดียวกัน

โดยให้เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยเป็นผู้รักษาการตามพระราชบัญญัติ หากจะมีผู้ใดสนใจที่จะทําไม้สักให้ติดต่อผู้รักษาเมือง หรือเจ้าครองนครและขอสัตยาบันจากรัฐบาล เพื่อให้การเก็บเงินเข้าพระคลังมหาสมบัติเป็นไปอย่างมีระบบ ทางรัฐบาลกลางได้แต่งตั้งข้าหลวงใหญ่เมืองเชียงใหม่ทําหน้าที่เก็บค่าตอ ขณะที่การทําไม้สักได้ขยายตัวมากขึ้น รัฐบาลก็ได้ประกาศพระบรมราชโองการเรื่อง “ซื้อไม้ขอนสัก” พ.ศ. 2427, 2430

ขณะเดียวกัน กระแสกการอนุรักษ์ป่าไม้ก็เริ่มเกิดขึ้น

ปี 2432 พระยาดํารงค์ราชพลขันธ์ ราชทูตสยามประจํากรุงเบอร์ลิน เสนอให้มีการปรับปรุงกิจกรรมป่าไม้เสียใหม่ ไม่ควรให้มีการทําไม้มากเกินไป และเสนอให้มีการจัดการป่าไม้และในพื้นที่ว่างเปล่าป่าขึ้นมาใหม่เพื่อเพิ่มพื้นที่ป่าไม้

ปี 2435 พระยาสุรเดช-ข้าหลวงใหญ่รักษาการมณฑลพายัพ กําหนดให้แก้ไขสัญญาสัมปทานไม้สักใหม่อีกครั้ง ร่างสัญญาใหม่นี้ได้ระบุเพิ่มเติมว่า ผู้ที่ได้รับอนุญาตให้ตัดไม้สัก 1 ต้น จะต้องปลูกไม้สักชดเชย 4 ต้น นับสัญญานี้เริ่มมองเห็นความจำเป็นในการปลูกไม้สักขึ้นแทนไม้ที่ตัดไป แม้ในทางปฏิบัติจะค่อนข้างหละหลวม

ในช่วงนี้อังกฤษได้จ่ายเงินลงทุนในกิจกรรมทําไม้สักถึง 14 ล้านบาท ขณะนั้นสัดส่วนการทําไม้สักเป็นบริษัทไทยร้อยละ 48 บริษัทอังกฤษร้อยละ 42 และอีกร้อยละ 10 เป็นของบริษัทที่ฝรั่งเศสหนุนหลัง ขณะเดียวกันราชสำนักสยามก็เริ่มใช้ชาวต่างชาติในกิจการป่าไม้

หมอเอ็ม.เอ. ชิค (Dr.M.A. Cheek) ชาวอเมริกัน นายแพทย์ที่ทำกิจการป่าไม้จนร่ำรวย หมอชิคมีความผูกพันกับรัฐบาลสยาม และได้รับมอบหมายให้ดําเนินการค้าไม้สักไทยในตลาดต่างประเทศ และชักชวนให้บริษัทในยุโรปได้เข้ามาทํากิจกรรมป่าไม้สัก ได้เอาเงินในพระคลังเข้าทํากิจกรรมป่าไม้ แต่การบริหารหย่อนยานจนต้องริบไม้ที่ทําเป็นของหลวง จนเป็นที่มาให้เกิดความคิดที่จะให้กิจกรรมป่าไม้ทั้งหมดเป็นของรัฐ

นายเอฟ. เดอ แคสเตน สกอยด์ (Mr.F. de Castenskiold) ครูชาวเดนมาร์กของกองทหารวัง รัฐสยามจ้างให้ช่วยจัดการเก็บไม้และทําป่าไม้ที่ล้มเหลวของหมอชิค ไปช่วยพิจารณาจัดการกิจกรรมป่าไม้ภาคเหนือ แต่ได้ไปสิ้นชีวิตระหว่างการเดินทางเสียก่อน

นายเอช. เอ เสลด ผู้เสนอให้ตั้งกรมป่าไม้ และอธิบดีกรมป่าไม้คนแรก (ภาพจาก”พรรณพืชในประวัติศาสตร์ไทปี 2438 รัฐสยามว่าจ้าง นายเอช.เอ. เสลด (Mr.H.A. Slade) นายเสลดสำรวจป่าไม้ของไทยอยู่ 4 เดือน 29 วัน และเขียนรายงานถวายกรมหมื่นดํารงราชานุภาพ มีข้อความที่น่าสนใจว“…ป่าไม้ทั้งหลายนั้นควรต้องถือว่าเป็นทุนทรัพย์ของหลวงที่ได้ลงทุนไว้แล้วในกาลก่อนช้านาน เพื่อให้เป็นผลประโยชน์แก่คนที่เกิดในชั้นหลัง เพราะฉะนั้นเป็นหน้าที่ของเจ้าพนักงานป่าไม้จะต้องระวังรักษาทุนทรัพย์ของเดิมนี้ไว้ให้ดี จัดให้ได้ประโยชน์เป็นกําไรให้ได้มากตามแต่จะจัดได้ เก็บกินแต่กําไรไปเท่านั้น ไม่มีอํานาจที่จะจับต้องทุนทรัพย์ของเดิมนั้นได้เลย…”

นา

ยเสลดแนะนําให้ตั้งกรมป่าไม้และเก็บค่าตอ ให้ออกพระราชบัญญัติป่าไม้ ยุติการรับเช่าทําไม้นอกจากจะจําเป็นจริงๆ

ในวันที่ 19 กันยายน ปี 2439 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงมีพระราชหัตถเลขา ฉบับที่ 62/385 ถึงสมเด็จฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ เมื่อครั้งดํารงพระยศเป็นกรมหมื่นดํารงราชานุภาพ ทรงเห็นว่าความคิดของนายเสลดนั้นเป็นความถูกต้องดีแท้ทุกประการ ทรงเสนอว่า เรื่องกรมป่าไม้นั้นเป็นตกลงให้ตั้งและให้นําร่างพระราชบัญญัติการป่าไม้เสนอที่ประชุมรัฐมนตรี

เพราะเรื่องไม้สัก กรมป่าไม้จึงได้ก่อตั้งขึ้นมา สํานักงานอยู่ที่จังหวัดเชียงใหม่ดูแลรับผิดชอบการทําไม้สัก ภายหลังกรมป่าไม้จึงย้ายมาอยู่ที่กรุงเทพมหานคร

ข้อมูลจาก

ดร.สุรีย์ ภูมิถาวร. พรรณพืชในประวัติศาสตร์ไทย, สำนักพิมพ์มติชน มกราคม 2548

เผยแพร่ข้อมูลในระบบออนไลน์ครั้งแรก 12 มิถุนายน 2563

The post “ไม้สัก” พืชเศรษฐกิจที่ใช้แทนส่วยทองคำ และที่มาของการตั้ง “กรมป่าไม้” appeared first on Thailand News.